از شگفتی‌های جهان باستان و از جاهای دیدنی ترکیه می‌توان ایا صوفیه استانبول را نام برد که با وجود قدمت 1500 ساله، شکوه خود را حفظ کرده است. در بین گردشگران تور استانبول این مسجد بسیار طرفدار دارد.
تاریخچه ایا صوفیه
در سال 337 میلادی، کنستانتین دوم (Constantius II) امپراتور روم شرقی، تصمیم به احداث کلیسایی متفاوت گرفت. به علت اینکه در کنار کاخ اعظم امپراطوری مکانی را برای آن در نظر گرفتند، نام کلیسای اعظم را بر روی آن گذاشتند. در سال 404 میلادی بخاطر اختلاف بین ملکه ادوکسیا همسر امپراتور وقت و اسقف اعظم قسطنطنیه، و تبعید آن اسقف، شورشی عمومی بوجود آمد و آسیب جدی به این کلیسا وارد شد و بقایای آن تعمیر نشد. در بخش شمالی ایا صوفیه ، پرتره موزاییکی اسقف از آن زمان باقی مانده است.
امپراتوری تئودئوس دوم (Teodosius II) در سال 405 میلادی ساختمان ایا صوفیه را برای بار دوم ساخت که پنج محراب، یک ورودی باشکوه و سقف چوبی داشت. اما در شورش مشهور نیکا در سالِ 532 میلادی کلیسا دوباره از بین رفت. سومین ساختمان و در نهایت کلیسای کنونی در زمانِ امپراتوری ژوستینین ساخته شد. طراحی و معماری کلیسای جدید به عهده ایزیدوروس دانشمند و ریاضی‌دان (Isidoros) و آنتمیوس مهندس و معمار (Anthemios) بود. بالاخره در 27 دسامبر 537 میلادی، درهای ایا صوفیه برای برگزاری مراسم مذهبی به روی مردم گشوده شد. ژوستینین پس از ورود به کلیسا گفت: "سلیمان تو را شکست دادم" منظور امپراتور معبدی به نام سلیمان در اورشلیم بود که خیلی مورد توجه قرار داشت.
از کلیسا تا مسجد
فصل جدید برای ایا صوفیه طی سالهای 1204 تا 1261 میلادی طی جنگ‌های صلیبی اتفاق افتاد. در این جنگ استانبول به دست مردم ایتالیا و لاتین‌ها افتاد و اماکن مهم شهر از جمله ایا صوفیه ویران شد. در سال 1453 میلادی سلطان محمد دوم استانبول را فتح کرد و به محض وارد شدن به شهر توجه‌شان به کلیسای ایا صوفیه جلب شد و چون مسلمان بود،تصمیم گرفت کاربری آن را به مسجد تغییر دهد. در همان زمان یکی از علمای که همراه وی بود بر بالای منبر رفت و مشغول خواندن شهادتین شد.
به دستور سلطان محمد که لقب فاتح را گرفته بود، ایا صوفیه بازسازی شد و 4 مناره به آن اضافه شد و طراحی و ساختنش برعهدۀ معمار سنان (Sinan) بود. همچنین با ساختن ستونهایی داخل مجموعه ایا صوفیه را در برابر زلزله مقاوم کردند. مدرسه قرآنی یا مکتب خانه هم در این زمان به ایا صوفیه اضافه شد. ساخت مسجد بزرگ و باشکوه در مقابل ایا صوفیه یکی از مهمترین اتفاقات دوره عثمانی بود. در قرن 17 میلادی، سلطان احمد که امپراتوری خود را در خطر میدید، مسجد منحصربفردی را بخاطر نشان دادن صلابت امپراتوری ساخت. پس از آن مسجد به مسجد جامع استانبول تبدیل شد.
ایا صوفیه در دوره معاصر
پس از به روی کار آمدن جمهوری، مصطفی کمال آتاتورک، بنیان گذار جمهوری ترکیه، در سال 1935 دستور داد تا ایا صوفیه به موزه تبدیل شود و درهای مجموعه به روی تمام گردشگران باز شود. به همین منظور فرش‌ها از ساختمان خارج شدند و پس از تمیزکاری تزیینات مرمری کف ایا صوفیه بعد از مدتها پدیدار شد. به علت وضعیت ناخوشایند ایا صوفیه (ترک خوردن سقف مسی ساختمان، انتقال رطوبت از کف به داخل ساختمان به علتِ افزایش سطح آب زیرزمینی و ...) طی سالهای 1997 تا 2002 میلادی، بودجۀ بازسای از صندوق جهانی آثار تاریخی دریافت کرد.
طراحی و ساخت ایا صوفیه
سه طرح سنتی کلیسا توسط معماران یونانی ترکیب شد و برای ساخت گنبد مرکزی نقشه کشیده شد. یکسری مصالح از شهرهای مختلف در ساخت ایا صوفیه بکار رفته است. ستونهای مرمری معبد آرتیمیس در شهر افسوس که در شبستان استفاده شده است، 8 ستونی که برای حفظ گنبد کلیسا به کار رفته است ره آورد مصر می‌باشد. سنگ های مرمر از جزیره مرمره، سنگ سماق سبز از جزیره وابیه یونان، مرمر صورتی از شهر افیون قره‌حصار ترکیه و مرمر زرد نیز از شمال آفریقا راهی ایا صوفیه شدند.
در این بخش به معرفی چند موزاییک های زیبای ایا صوفیه که یکی از جاهای دیدنی ترکیه است، میپردازیم.
یکی از موزاییک‌های خاص ایا صوفیه، پرترۀ غمگین مسیح و لئوی ششم است که قدمتش به قرن دهم میلادی برمیگردد. در این تصویر مسیح با حالت غمگینی که بر تخت تکیه زده، دست خود را بالا گرفته و کتاب انجیل را در دست چپ گرفته است. به این شکل خاص از به تصویر گرفتن مسیح، پانکراتور می‌گویند.
موزاییک برجستۀ دیگر به نام سونو است که با گذر از درِ شبستان ایا صوفیه و بر بالای سالن جنوبی ساختمان قرار دارد. در مجموعه سونو مریم مقدس بر روی تختی بدون تکیه‌گاه نشسته و مسیح را روی پایش نگه داشته است. در دو طرف سر حضرت مریم دو کلمه THEOU و METER به چشم می خورد که نشان دهنده عبارت "حامل خدا" هستند. در اطراف مریم مقدس دو مرد قرار دارند که سمت کنستانتین، امپراتور رومی و سمت راست امپراتور بیزانس، ژوستینین یکم که ماکتی از ایا صوفیه را در دست دارد می‌باشد.
موزاییک های محراب کلیسای ایا صوفیه
پس از عبور از درب ورودی، مستقیم بروید. محراب مسجد و کلیسا هر دو در یک نقطه قرار دارند. نیم گنبدی به ارتفاع 50 متر بالای محراب مسجد، وجود دارد که شمایل موزاییکی حضرت مریم و مسیح در میان آن به چشم میخورد و قدمت آن به قرن نهم میلادی باز میگردد.
موزاییک های کمننوس
سه عضو از خانواده کمننوس، از خانواده‌های اشرافی شرقی در این مجموعه قرار گرفته اند و نام آن به همین علت می‌باشد. در میان آنها مریم مقدس که مسیح را در آغوش گرفته است می بینید. در سمت چپ حضرت مریم، ملکه ارنی را با پوست سفید رنگ، چشمان رنگی، گونه‌های قرمز و موهای بافته قرار دارد. در دیوار مجاور الکسیوس دوم، پسر خانواده دیده میشود که در جوانی بر اثر بیماری از دنیا رفت. چیزی که باعث شد چهره این خانواده در میان مجموعه های موزاییکی ایا صوفیه جای بگیرد، کمک مالی امپراتور ژان دوم برای نوسازی این کلیسا بود.
ترکیب دسیسی
موزاییک‌های ترکیب دسیسی ایا صوفیه که از دوره رنسانس روم شرقی باقی مانده است، روی دیوار غربی قرار دارند.این موزاییک خیرخواهی مریم و یحیی از مسیح را روایت می‌کند که شفاعت مردم را در روز قیامت می‌خواهند.
بخش های مختلف ایا صوفیه
محراب مسجد ایا صوفیه
محراب یکی از اصلی‌ترین نمادهای معماری یک مسجد است. تصاویری از خورشید و ستارگان روی محراب ایا صوفیه که در جنوب شرقی ساختمان قرار دارد، دیده میشود.ابراهیم پاشا، در قرن شانزدهم،دو شمعدان از سفر خود به مجارستان به ترکیه آورد که در حال حاضر دو گوشه محراب این دو شمعدان دیده میشوند.
منبر ایا صوفیه
در قرن شانزدهم به دستور سلطان مراد سوم، منبر مرمرین در سمت راست محراب ساخته شد.
اتاق سلطان
حکومت عثمانی اتاق مخصوصی را برای اقامت نماز سلاطین در ایا صوفیه بنا کرد. اتاق دارای هشت ضلع و پنج ستون می‌باشد. بخش پایینی اتاق از مرمر، بخش بالایی از چوب طلاکاری شده و سقف نیز با نقش‌های دست ساز از گل و گیاه ساخته شده است.
جایگاه اذان
جایگاه به سوی خانه خدا قرار دارد و در طی حکومت سلطان مراد سوم در بخش شرقی ایا صوفیه ساخته شد. بعدها 4 ماذنه دیگر در این مجموعه ساختند.
مکعب‌های مرمرین
دو مکعب مرمرین در دو طرف ورودی اصلی ایا صوفیه که قدمتی 2300 ساله دارند به چشم میخورد. از مکعب‌ها به عنوان منبع شربت در زمان اعیاد و منبع آب در سایر زمانها استفاده می‌کردند
ستون ارزو
ستونی با یک سوراخ که بخش پایینی آن با صفحه‌های برنزی پوشانده شده است، در شمال غربی ساختمان دیده میشود. گویند اگر ستون آرزو را لمس کنی، دستانت خیس می شود؛ چرا که دارای قدرت های ماورایی و جادویی است. یکی از مشهورترین داستانهایی که در مورد ستون آرزو یا ستون خیس گفته میشود این است که اسقف معروف مسیحی به نام سنت جرج در قرن سیزدهم در میان ستون ظاهر شد و ستون بخاطر شرم حضور این فرد خیس شد.
